W tym roku będziemy świętować 30 lat Protokołu Montrealskiego. I naprawdę możemy mówić tu o świętowaniu, ponieważ dokument ten w niezwykle efektywny sposób przyczynił się do ochrony warstwy ozonowej.

Protokół Montrealski to skrócona nazwa aktu Protokół Montrealski w sprawie substancji zubażających warstwę ozonową (SZWO). Został podpisany właśnie w Montrealu, blisko 30 lat temu – 16 września 1987 roku. Jakby na cześć podpisanego porozumienia, każdą jego rocznicę obchodzi się w ramach Międzynarodowego Dnia Ochrony Warstwy Ozonowej. Dlaczego Protokół ma takie znaczenie? Powody można wskazać co najmniej dwa:

• po pierwsze stanowi, obok Konwencji Wiedeńskiej, fundament całego prawnego systemu przeciwdziałania powstawaniu dziury ozonowej,
• po drugie – jest jedynym tak powszechnie ratyfi kowanym dokumentem w tym zakresie

Protokół Montrealski był odpowiedzią na systematyczne zubażanie warstwy ozonowej. Na temat ozonu, w zasadzie każdy ma przynajmniej podstawową wiedzę, którą wyniósł już z lekcji przyrody w szkole podstawowej. Dziurą ozonową i efektem cieplarnianym „straszy się” nas od najmłodszych lat, jako jednymi z największych zagrożeń dla ekosfery – nie bez przyczyny. Warstwa ozonowa jest cienką powłoką, otaczającą Ziemię, znajdującą się w stratosferze. Przede wszystkim pochłania promieniowanie UV, które w nadmiarze może być nawet zabójcze.

Problem jest bardziej złożony, przede wszystkim dlatego, że niszczenie środowiska naturalnego idzie w parze z rozwojem cywilizacji. To co najbardziej przyczynia się do powiększającej się dziury ozonowej to substancje chemiczne zwane potocznie freonami. Chlorofl uorowęglowodory (CFC) były, i nadal są w wielu miejscach na świecie, wykorzystywane w przemyśle i produkcji – jako czynnik chłodniczy, składnik środków czyszczących, rozpuszczalników lub też w izolacyjnych materiałach budowlanych.

Freony jako takie nie ma mają bezpośredniego wpływu na ludzkie zdrowie. Same w sobie nie powodują negatywnych reakcji organizmu, nie stanowią zanieczyszczeń atmosfery, o których bije się na alarm tak jak ma to miejsce w przypadku pyłów składających się na smog. Dlatego były tak powszechnie używane. Szkodliwe dla warstwy ozonowej działanie CFC polega trochę na zasadzie błędnego koła. Promieniowanie UV poddaje cząsteczki fotolizie. Uwalnia się czysty chlor, który powoduje rozkład cząsteczek ozonu i powstawanie dziury ozonowej. W związku z tym, przed promieniowaniem UV Ziemia chroniona jest w coraz mniejszym stopniu, a substancje oparte na freonach coraz bardziej mogą być poddawane działaniu promieni, przed którymi skutecznie osłaniałaby warstwa ozonu.

Już od lat siedemdziesiątych naukowcy obserwują i badają to zjawisko. Po raz pierwszy dziurę ozonową odkryto nad Antarktydą. Niskie temperatury sprzyjają w szczególny sposób procesom powstawania dziury ozonowej. Protokół Montrealski był próbą przeciwdziałania tym procesom i zabezpieczenia środkami prawnymi – środowiska naturalnego. Trzeba powiedzieć, że była to próba niezwykle udana. Protokół ma moc wiążącą, a jego Państwami – Stronami jest obecnie niemal 200 krajów z całego świata. Obecnie freony, dzięki temu aktowi prawnemu są zakazane. Minie jednak przynajmniej pół wieku, zanim uda się nam zniwelować skutki uprzedniego wykorzystywania tych substancji.

Co konkretnie zdziałał Protokół Montrealski? Przede wszystkim wprowadził „zasadę ostrożności”, polegającą na globalnej współpracy społeczności świata, mającej na celu zapewnienie, iż ochrona środowiska zostanie wprowadzona nie tylko w przypadku jego ewentualnej degradacji, ale już w momencie uzasadnionych wątpliwości. Państwa – Strony Protokołu mają dostosowywać swoją politykę ekologiczną do najnowszych badań naukowych dotyczących warstwy ozonowej. Załączniki do Protokołu określają całą grupę substancji kontrolowanych, których zużycie w ciągu roku ma nie przekroczyć ściśle określonych wartości. Akt powołuje także trzy panele eksperckie o charakterze międzynarodowym, które mają systematycznie oceniać wywiązywanie się Państw z postanowień Protokołu. Porozumienie określa także sankcje handlowe – sygnatariusz Protokołu od początku nie miał prawa do przeprowadzania handlu freonami z Państwem, które nie było stroną porozumienia. Prawdopodobnie to postanowienie także zdecydowało o „masowej” popularności Protokołu i spowodowało jego ratyfi kację przez tak wiele Państw.

Protokół Montrealski był kilkakrotnie wzmacniany innymi postanowieniami. Nie do przecenienia jest jego rola w walce z dziurą ozonową. Jak wykazały badania Rolanda Garcii, Douglasa Kinnisona i Daniela Marsha z National Center for Atmospheric Research (NCAR) do połowy XXI wieku z warstwy ozonowej nie pozostałoby właściwie nic. Pomimo stopniowego powstrzymywania tworzenia się dziury ozonowej, ponieważ jak to zwykle bywa – dużo łatwiej jest naruszyć środowisko przyrodnicze, niż przywrócić mu jego naturalną harmonię i równowagę, na najbardziej pożądane efekty Protokołu Montrealskiego, przyjdzie nam jeszcze długo poczekać.

Anna GÓRSKA-MICOREK
dziennikarka PROZON
Fundacji Ochrony Klimatu