W prezentowanym artykule przedstawiono niektóre zagadnienia prawne związane z laboratoriami badawczymi, przedstawiono klasyfikację ryzyka podczas pracy z użyciem czynników biologicznych, zasady zapewnienia hermetyczności oraz dopuszczalne poziomy czystości biologicznej podczas pracy w przemyśle farmaceutycznym w trakcie wytwarzanie sterylnych produktów leczniczych oraz zagadnienia związane z określeniem klas czystości pyłowej w warunkach przemysłowych, podczas tzw. produkcji czystej. W kolejnych artykułach zostaną omówione zasady klasyfikacji i budowa komór laminarnych oraz dygestoriów oraz podstawowe założenia do projektów wentylacji w laboratoriach badawczych. 

     Podstawowym zadaniem stawianym instalacjom wentylacyjnym i klimatyzacyjnym obsługujących laboratoria jest zapewnienie pracownikom bezpieczeństwa podczas pracy z niebezpiecznymi dla zdrowia substancjami albo ochrona wytwarzanego produktu lub przeprowadzanego procesu przed zniszczeniem w wyniku zanieczyszczenia lub oddziaływania środowiska o nieodpowiednich parametrach klimatycznych. Konieczne jest zatem odprowadzenie z pomieszczeń laboratoryjnych lub z wewnętrznej przestrzeni urządzeń laboratoryjnych, takich jak komory laminarne i dygestoria, zanieczyszczonego powietrza i doprowadzenie na jego miejsce powietrza uzdatnionego, czyli o wymaganych parametrach i wymaganym stopniu czystości pyłowej i/lub biologicznej. Problem zapewnienia właściwych warunków czystości pyłowej i biologicznej dotyczy nie tylko laboratoriów, lecz także zakładów przemysłowych prowadzących produkcję w tzw. pomieszczeniach lub strefach czystych.

Krajowe akty prawne
     Poniżej wymienione zostały wybrane rozporządzenia oraz normy polskie dotyczące ochrony pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi oraz dotyczące zakładów produkcji czystej:
● Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy (siódma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG),
● Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania (Dz. U. 224 z dnia 21 grudnia 2002 r. poz. 1882),
● Protokół Kartageński, sporządzony w Montrealu dnia 29 stycznia 2000 r. o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej, (Dz. U. 216 z dnia 4 października 2004 r. poz. 2201),
● Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 22.04.2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81/2005, poz. 716),
● Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 marca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 07.49.330 z dnia 20 marca 2007 r.),
● PN-EN ISO 14644-1:2005, Pomieszczenia czyste i związane z nimi środowiska kontrolowane - Część 1: Klasyfikacja czystości powietrza,
● PN-EN ISO 14644-2:2005 Pomieszczenia czyste i związane z nimi środowiska kontrolowane - Część 2: Wymagania techniczne dotyczące badania i monitorowania w celu wykazania ciągłej zgodności z normą ISO 14644-1,
● PN-EN ISO 14644-4:2006, Pomieszczenia czyste i związane z nimi środowiska kontrolowane - Część 4: Projekt, konstrukcja i uruchomienie,
● PN-EN ISO 14644-7:2005, Pomieszczenia czyste i związane z nimi środowiska kontrolowane - Część 7: Urządzenia oddzielające (kaptur czystego powietrza, rękawiczki, izolatory i miniśrodowiska),
● PN-EN 12469:2002, Biotechnologia - Kryteria działania komór bezpiecznej pracy mikrobiologicznej,
● PN-EN 12128:2000/Ap1:2001, Biotechnologia - Laboratoria badawcze, rozwoju i analizy - Stopnie hermetyczności laboratoriów mikrobiologicznych, strefy ryzyka i wymagania względem lokalizacji i bezpieczeństwa fizycznego.

     Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dn. 18.09.2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy określa obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony pracowników przed działaniem czynników biologicznych. Dyrektywa ta klasyfikuje czynniki biologiczne stanowiące zagrożenie zawodowe oraz zawiera wskazówki dotyczące środków bezpieczeństwa i stref bezpieczeństwa, które powinny obowiązywać w laboratoriach i zakładach przemysłowych, szczególnie w przypadku wystąpienia niebezpiecznych czynników zakaźnych.

     Dyrektywa Unii Europejskiej jest to ustrojowy akt prawny, na podstawie którego państwa członkowskie Unii wprowadzają własne, krajowe regulacje prawne dotyczące różnych aspektów życia i funkcjonowania państwa.
     Przepisy Dyrektywy 2000/54/WE zostały wprowadzone do polskiego prawa przez Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 22.04.2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. Nr 81/2005, poz. 716). (...) 

Bezpieczeństwo i ochrona biologiczna

     W procedurach postępowania z czynnikami biologicznymi rozróżnia się dwa następujące pojęcia:
● bezpieczeństwo biologiczne (biosafety),
● ochrona biologiczna (biosecurity)

Bezpieczeństwo biologiczne
     Najbardziej ogólna definicja dotyczy wielu dziedzin życia. Na początku XXI wieku zaczęło kształtować się pojęcie bezpieczeństwa biologicznego, którego naczelną zasadą jest pierwszeństwo zapewnienia ludziom zdrowia i możliwości przeżycia, przed osiąganiem korzyści gospodarczych.
     Obejmuje ono bowiem zabezpieczenie ludzi przed:
● chorobami (zwłaszcza epidemiami),
● głodem,
● niedoborem wody.

     Bezpieczeństwo biologiczne polega na ochronie ludzi przed negatywnymi czynnikami wynikającymi z: naruszenia funkcjonowania żywej przyrody, celowego wykorzystania czynników i procesów przyrodniczych przeciw człowiekowi.
     Działania w zakresie bezpieczeństwa biologicznego to między innymi [1]:
● ochrona przyrody (czyli ochrona różnorodności biologicznej i funkcjonowania ekosystemów),
● regulowanie działań gospodarczych, by sprzyjały ochronie oraz odtwarzaniu różnorodności biologicznej i ekosystemów,
● ochrona środowiska cywilizacyjnego człowieka,
● zabezpieczenie ludzkości przed głodem (zapewnienie przeżycia i zdrowia roślin uprawnych, zwierząt hodowlanych i poławianych),
● kontrola nad gradacjami (masowym rozmnażaniem się) szkodników,
● kontrola nad chorobami roślin i zwierząt,
● kontrola nad wprowadzaniem genetycznie modyfikowanych organizmów i produktów z nich wytwarzanych,
● kontrola nad wprowadzaniem obcych gatunków i obcych genotypów,
● przeciwdziałanie bioterroryzmowi i jego skutkom.

     Bardzo często pojęcie "bezpieczeństwo biologiczne" stosuje się w związku z produkcją żywności transgenicznej, czyli stosowaniem GMO - genetycznie zmodyfikowanych organizmów.
     Wielu naukowców uważa jednak, że pojęcie "bezpieczeństwo biologiczne" nie obejmuje jedynie problemów związanym z GMO, jak to zostało zawężając ujęte w Protokole Kartageńskim. W Protokole Kartageńskim sporządzonym w Montrealu dnia 29 stycznia 2000 r., o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej, zamieszczonym w Dz. U. Nr 216, poz. 2201 z 2004 roku [6], zapisano bowiem, że jego celem jest przyczynienie się do zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony w dziedzinie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania i wykorzystania żywych zmodyfikowanych organizmów, stanowiących wynik prac nowoczesnej biotechnologii, które mogą mieć negatywny wpływ na zachowanie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, z uwzględnieniem również zagrożeń dla ludzkiego zdrowia i ze szczególnym uwzględnieniem transgranicznych przemieszczeń.

     Jednak w ogólnym rozumieniu tego pojęcia, bezpieczeństwo biologiczne dotyczy także zagadnień związanych z gatunkami inwazyjnymi, przenoszeniem się groźnych patogenów między gatunkami (HIV, BSE, ptasia grypa), a także z bezpieczeństwem antycypowanym na przyszłe pokolenia, czyli także odnosi się do stabilności systemu biologicznego i jego różnorodności.

     W przypadku laboratoriów, pojęcie bezpieczeństwa biologicznego używa się w odniesieniu do ogółu zagadnień związanych z postępowaniem z materiałem biologicznym, podczas jego pobierania, pakowania, transportu i operowania nim w laboratoriach i w innych uprawnionych instytucjach w celu ochrony personelu i osób postronnych przed zakażeniem lub zatruciem, a środowiska - przed skażeniem. Inaczej mówiąc - bezpieczeństwo biologiczne to ochrona ludzi przed czynnikami biologicznymi [9]. (...)

Czynniki biologiczne
     Poniżej przedstawiono podstawowe informacje na temat czynników biologicznych, zamieszczając ich definicję, klasyfikację do grup ryzyka, drogi przenoszenia, przykłady, rodzaje działalności ludzkiej, w której istnieje możliwość kontaktu z czynnikami biologicznymi (korzystając z informacji zamieszczonych w Dyrektywie 2000/54/UE) (...)

     Czynniki biologiczne klasyfikuje się do grup ryzyka biorąc pod uwagę ich działanie zakaźne.
     Do kryteriów, na podstawie których dokonuje się klasyfikacji należy:
● możliwość wywołania choroby u człowieka,
● stopień zagrożenia dla pracowników,
● możliwość rozprzestrzeniania się choroby w populacji,
● możliwość zastosowania profilaktyki i/lub skutecznego leczenia choroby.

     Czynniki biologiczne przenoszone są w następujący sposób:
● w wyniku transmisji powietrznej - np. prątek gruźlicy, Chlamydia psittaci,
● przez krew i inne płyny ustrojowe - np. wirus zapalenia wątroby typu B i C, ludzki wirus niedoboru odporności,
● drogą fekalno-oralną (pokarmową) - np. wirus zapalenia wątroby typu A,
● przez wektory np. krętek boreliozy, wirus kleszczowego zapalenia mózgu,
● przez bezpośredni kontakt przez skórę lub błony śluzowe - np. wirus opryszczki pospolitej. (...)

Wytwarzanie sterylnych produktów leczniczych w przemyśle farmaceutycznym
     Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania (Dz. U. 224 z dnia 21 grudnia 2002 r. poz. 1882) [8] określa wymagania, których spełnienie jest warunkiem uzyskania zezwolenia na wytwarzanie.
     W Rozporządzeniu w Dziale II zamieszczono szczegółowe wymagania dotyczące wytwarzanie sterylnych środków leczniczych. Najważniejsze z tych zapisów, związane z zapewnieniem wymaganej czystości środowiska lub instalacjami klimatyzacyjnymi zamieszczono poniżej.
     Wytwarzanie sterylnych produktów leczniczych podlega specjalnym wymaganiom mającym na celu zminimalizowanie ryzyka zanieczyszczeń mikrobiologicznych oraz zanieczyszczeń cząstkami stałymi i pirogenami. Wytwarzanie musi przebiegać zgodnie z ustalonymi i zwalidowanymi procedurami i procesami technologicznymi. Stopień pewności co do osiągnięcia jałowości oraz innych aspektów jakości nie może opierać się wyłącznie na kontroli ostatniego etapu procesu lub kontroli jakości produktu gotowego. (...)

Zanieczyszczenia pyłowe w pomieszczeniach czystych zgodnie z PN-EN ISO 14644-1
     W normie PN-EN ISO 14644-1 [5] określono dopuszczalne wartości stężenia zanieczyszczeń pyłowych według ISO dla potrzeb klasyfikacji czystości powietrza w pomieszczeniach czystych i związanych z nimi środowiskach kontrolowanych. Produkty i procesy, które wymagają kontroli poziomu zanieczyszczeń znajdujących się w powietrzu związane są z takimi dziedzinami jak przemysł lotniczy i kosmonautyczny, mikroelektronika, przemysł farmaceutyczny, urządzenia medyczne, żywność i ochrona zdrowia.
     W normie w celu klasyfikacji czystości pyłowej powietrza, przedstawionej w tabeli 6, uwzględniono jedynie populację cząstek o rozkładzie skumulowanym, opartym na wartościach progowych (dolna granica) wymiarów wynoszących od 0,1 do 5 µm. Norma dotyczy jedynie zanieczyszczenia cząstkami stałymi, nie może być wykorzystywana do scharakteryzowania natury fizycznej, chemicznej, radiologicznej lub zdolności do życia cząstek znajdujących się w powietrzu.
     Czystość pyłową powietrza w pomieszczeniu czystym lub w strefie czystej należy definiować dla jednego etapu lub więcej, z trzech etapów użytkowania, tj. "po zbudowaniu", "po zainstalowaniu urządzeń" lub "podczas rutynowego użytkowania". W normie zaleca się, aby zwrócić uwagę na to, że etap "po zbudowaniu" dotyczy nowo zbudowanych lub nowo modernizowanych pomieszczeń czystych lub stref czystych. Po ukończeniu testowania etapu "po zbudowaniu" kolejne testy zgodności z wymaganiami powadzone są dla etapu "po zainstalowaniu urządzeń" lub "podczas rutynowego użytkowania", lub też dla obu etapów.
     W tabeli 7 zamieszczono przykładowe zastosowanie klas czystości podczas produkcji środków ochrony zdrowia w warunkach aseptycznych, a w tabeli 8 - w mikroelektronice, zgodnie z PN-EN ISO 14644-4. 

wydanie 9/2007

CZYTAJ CAŁOŚĆ, ZAMÓW PRENUMERATĘ:

TRADYCYJNĄ                         E-WYDANIE