Niewłaściwa wentylacja w pomieszczeniach, w których człowiek przebywa około 90% czasu, może powodować określone zagrożenia: zdrowia (niedostateczna wymiana powietrza sprawia, iż przestrzeń przebywania człowieka jest wypełniona mieszaniną alergenów), życia człowieka (brak odpowiedniej ilości świeżego powietrza w mieszkaniach wyposażonych w kotły grzewcze może spowodować zatrucie tlenkiem węgla), ponadto zawilgocenie pomieszczenia, wykwity pleśni i grzybów w przegrodach zewnętrznych, które wpływają na osłabienie i w rezultacie niszczenie konstrukcji budynku. W artykule przedstawiono wpływ poszczególnych błędów w projektowaniu, wykonaniu i eksploatacji systemu wentylacji i klimatyzacji na środowisko wewnętrzne budynków i przebywających w nich ludzi. 

Skutki niewłaściwej wentylacji pomieszczeń
     Złe samopoczucie nie zawsze łączy się ze niewystarczającą wymianą powietrza w pomieszczeniach, jednakże prowadzone badania nie pozostawiają wątpliwości, że niska jakość powietrza we wnętrzach budynków jest powodem: ogólnie złego samopoczucia, bólów i zawrotów głowy, zmęczenia i rozdrażnienia, problemów z koncentracją, podrażnienia błon śluzowych nosa, gardła, skóry, uczuleń i chorób dróg. Dolegliwości człowieka przebywającego w „chorych” budynkach podzielono zatem na następujące grupy [1]:
- Syndrom chorego budynku (Sick Building Syndrome) – jest to zespół negatywnych objawów, do których zaliczają się: bóle głowy, wysychanie śluzówek, senność, duszność, ustające po wyjściu z budynku. Główną przyczyną SBS jest brak oceny efektywności działania systemów wentylacji i klimatyzacji wyposażonych w filtry powietrza, a także brak obsługi właściwej konserwacji systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych, co może być przyczyną dodatkowych źródeł emisji zanieczyszczeń do powietrza przede wszystkim zanieczyszczeń pyłowych i mikrobiologicznych; brak systemu kontroli warunków pracy w pomieszczeniach biurowych, co może prowadzić do systematycznego pogarszania się warunków pracy w tych pomieszczeniach i ciągłego wzrostu liczby skarżących się pracowników.
- Wieloczynnikowa nadwrażliwość chemiczna (Multiple Chemical Sensitivity) – jest to zespół objawów występujący u pojedynczych pracowników, wywołany ekspozycją na powszechnie występujące zanieczyszczenia środowiska, które nie powodują niekorzystnych skutków zdrowotnych w populacji generalnej. Objawy MCS to: nadmierna męczliwość, bóle i zawroty głowy, depresja, zaburzenia koordynacji ruchowej, zaburzenia emocjonalne, nadwrażliwość na przykre zapachy, zaburzenia widzenia, bóle i skurcze mięśni, objawy sugerujące astmę, zaburzenia rytmu serca, zaburzenia żołądkowo–jelitowe. Czynnikami wywołującymi MCS mogą być: żywność, pole elektromagnetyczne, rozpuszczalniki organiczne, spaliny samochodowe, detergenty. MCS jest schorzeniem wynikającym z długotrwałego stresu środowiskowego i wyrazem wyczerpania się zdolności adaptacyjnych organizmu.
- Zespół przewlekłego zmęczenia (Chronic Fatigue Syndrome) – zespół objawów wynikających z obniżenia odporności lub nadmiernej wrażliwości na czynniki środowiskowe. Objawy są zbliżone do stanu grypopodobnego, który jednak nie ustępuje w leczeniu przechodzi w postać przewlekłą. Objawy psychofizjologiczne to: wystąpienie trwałego lub zmiennego zmęczenia, niepełny wypoczynek nocny, spadek poziomu wydolności wysiłkowej o ok. 50%, wzrost temp ciała do ok. 38,6oC, suchość gardła, katar, bóle mięśni i stawów, trudności w koncentracji, drażliwość.

     Zapobieganie powyższym schorzeniom wymaga prawidłowego zaprojektowania i wykonania systemu wentylacji w budynku, ale również okresowej kontroli prawidłowości działania całej instalacji.

Błędy projektowe
     Pierwszym elementem projektu systemu wentylacji jest ustalenie krotności wymiany powietrza oraz ilości powietrza świeżego dostarczanego do każdego pomieszczenia. Niezbędną ilość powietrza, która powinna być wymieniona w pomieszczeniu w ciągu jednej godziny, określa PN-83/B-03430 [2]. W wypadku kuchni z kuchenkami gazowymi wynosi ona 70 m3/h, łazienek 50 m3/h, a pomieszczeń mieszkalnych – 20 m3/h na jednego mieszkańca.
     Następnie należy rozpatrzyć, jaki rozdział powietrza będzie najodpowiedniejszy w danym pomieszczeniu, kwestia ta wiąże się z doborem odpowiednich nawiewników. W przypadku dystrybucji powietrza w pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych należy: unikać nawiewników podłogowych (z uwagi na kurz), skoncentrować źródła zanieczyszczeń w jednej strefie pomieszczenia i lokalizować wywiew w tym miejscu, zwrócić uwagę na wystrój wnętrza i konstrukcje pomieszczeń, aby nie wystąpiło zaburzenie rozpływu powietrza. Zastosowane nawiewniki powinny mieć regulację wydajności a ich lokalizacja nie powinna powodować powstania tzw. „krótkiego spięcia”. Równie istotne jak umiejscowienie nawiewników jest określenie temperatury nawiewanego powietrza. Jeżeli jest ona wyższa od temp. powietrza w pomieszczeniu (np. podczas ogrzewania) prędkości powietrza w strefie przebywania ludzi są niewielkie i może wystąpić uwarstwienie temperatury, szczególnie przy małych ilościach powietrza wentylacyjnego i niewłaściwym doborze i usytuowaniu nawiewników. Jeżeli temperatura powietrza nawiewanego jest niższa od panującej w pomieszczeniu może spowodować to wysokie prędkości powietrza w strefie przebywania ludzi, co stwarza możliwość powstania przeciągu. (...)

Nieprawidłowa eksploatacja
     W momencie zakończenia inwestycji i rozpoczęcia eksploatacji systemu wentylacji zauważyć można pewną amnezję, dotykającą właścicieli budynków, którzy od momentu odbioru i rozpoczęcia „życia” budynku powinni odpowiadać zarówno za przeglądy i serwis urządzeń, jak i za zachowanie odpowiedniej czystości instalacji wentylacyjnych. Jak wykazały liczne badania [6] zanieczyszczenia znajdujące się w pomieszczeniach często pochodzą z instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych. Pyły, mikroorganizmy, pozostałości materiałów budowlanych i inne zanieczyszczenia mogą spowodować, że kanały doprowadzające powietrze zamiast dostarczać powietrze świeże będą wtórnym źródłem niebezpiecznych substancji, takich jak grzyby: elementy izolacji, zapachy i cząstki organiczne. Do wyobraźni właścicieli obiektów może przemówi fakt, iż poza kwestią zdrowotną użytkowników pomieszczeń, zabrudzenie instalacji wentylacyjnej może powodować zwiększenie zużycia energii, podwyższone ryzyko korozji oraz zatkania przepustnic przeciwpożarowych. Elementy poddawane czyszczeniu to zwykle: czerpnie, filtry, wentylatory i pasy napędowe, komory sprężonego powietrza, zwoje grzewcze i chłodnicze, nawilżacze, przepustnice przeciwpożarowe, przepustnice regulacji przepływu, łopatki obrotowe, izolacja, dyfuzory, kratki wylotowe, przewody wylotowe. Decyzje o przeprowadzeniu czyszczenia instalacji zazwyczaj podejmuje się po wykonaniu wizualnej inspekcji, gdyż w żadnej dostępnej publikacji nie podano obowiązkowej częstotliwości czyszczenia instalacji. Ze względu na pracę instalacji w bardzo zróżnicowanych warunkach np. różniących się czystością powietrza zewnętrznego, ilością i skutecznością zamontowanych filtrów powietrza, dbałością o stan instalacji wykazywaną przez pracowników odpowiedzialnych za eksploatację i konserwację, bez wcześniejszej kontroli stanu każdej instalacji nie można odgórnie narzucić terminów czyszczenia. (...)

     Teoretycznie można powołać się na przepisy Prawa Budowlanego:
     Art. 62.1 Obiekty budowlane powinny być w czasie ich użytkowania poddawane przez właściciela lub zarządcę:
 okresowej kontroli, co najmniej raz w roku, polegającej na sprawdzeniu technicznej prawności: elementów budynków, budowli i instalacji narażonych na szkodliwe wpływy atmosferyczne i niszczące działania czynników występujących podczas użytkowania obiektu,
 okresowej kontroli, co najmniej raz na 5 lat, polegającej na sprawdzeniu stanu sprawności technicznej i wartości użytkowej całego obiektu budowlanego, estetyki obiektu oraz jego otoczenia (...).
lub też na Rozporządzenie [10] oraz wytyczne [9], w których zwrócono uwagę na konieczność wykonania otworów rewizyjnych, jednakże w praktyce nie zawierające zapisu o wymaganej częstotliwości czyszczenia instalacji. Opracowaniem wytycznych odnośnie czystości instalacji wentylacyjnej zajmuje się europejskie stowarzyszenie EVHA (European Ventilation Hygiene Association). Prace te bazują m.in. na wydanej przez NADCA (National Air Duct Cleaners’Association, US) normie ARC 2002, na podstawie której przedstawiono zalecenia dotyczące częstotliwości kontroli instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych (tabela).
     Podczas czyszczenia instalacji wentylacyjnej najczęściej stosowane są metody wykorzystujące [10]: szczotki obrotowe przesuwające się wewnątrz przewodów, powietrze sprężone dostarczane za pomocą dyszy, roztwory biocydów rozpylane za pomocą dyszy. Opcjonalnie stosowane jest również czyszczenie za pomocą ultradźwięków, czyszczenie suchym lodem. Podczas mycia urządzeń uzdatniających powietrze stosuje się również: czyszczenie parą wodną lub wodą, ręczne czyszczenie szczotkami i wycieranie.

Podsumowanie
     Poprawne zaprojektowanie i wykonanie instalacji wentylacji jest równie istotne jak późniejsza odpowiednia eksploatacja z uwzględnieniem okresowego serwisu urządzeń i czyszczenia przewodów, filtrów itp. Choć zagadnienia dotyczące czystości instalacji wentylacyjnych nie są w wielu przypadkach uregulowane prawnie, administratorzy budynków powinni jednak kierować się zdrowym rozsądkiem i wolą zapewnienia zdrowych warunków środowiska w pomieszczeniach a nie tylko kwestiami finansowymi. 

wydanie 12/2007 

CZYTAJ CAŁOŚĆ, ZAMÓW PRENUMERATĘ:

TRADYCYJNĄ                         E-WYDANIE