Eksponaty zabytkowe są gromadzone po to, aby mogły jak najdłużej przetrwać w niezmienionym stanie, mimo że są wykonane z materii, która nie jest niezniszczalna, a wręcz przeciwnie nietrwała, często krucha i wrażliwa. Wykorzystanie najnowszej technologii nie jest w stanie zahamować destrukcyjnego działania czasu, jednak mamy możliwość stworzenia takich warunków, które maksymalnie opóźnią jego działanie. Od wielu lat osoby sprawujące opiekę nad obiektami zabytkowymi próbują stworzyć jak najlepsze warunki klimatyczne do ich przechowywania i eksponowania. Problemem jest nie tylko różnorodność kolekcji, która wymaga odpowiednich i zróżnicowanych parametrów temperatury i wilgotności względnej powietrza, ale również miejsca, w których ona się znajduje.

W Polsce większość budynków, w których zlokalizowane są muzea, boryka się z trudnościami w utrzymaniu stabilnych warunków klimatycznych. Niekiedy powodem jest zły stan techniczny, umiejscowienie takiego budynku, czy niewłaściwie przeprowadzony remont. Trudności stwarza także próba pogodzenia odpowiednich warunków komfortu cieplnego osób przebywającym w danym pomieszczeniu, z wytycznymi sprzyjającymi ochronie obiektów zabytkowych.

Ważnym elementem działań na rzecz ochrony obiektów zabytkowych jest ciągły monitoring temperatury i wilgotności względnej powietrza, który ma na celu zachowanie obiektów zabytkowych w jak najlepszym stanie. Pozwala on na określenie, czy parametry powietrza w pomieszczeniach spełniają wymogi stawiane przez profilaktykę muzealną. Dodatkowo daje możliwość oszacowania jej zmienności za pomcą opisu statystycznego i szerokiej oceny wpływu oddziaływania na zabytki. Szczególnie niebezpiecznym czynnikiem destrukcyjnym są gwałtowne zmiany klimatu, które osłabiają zdolność powolnej adaptacji przedmiotów w nowym otoczeniu. Dlatego też, ważnym elementem staje się konieczność utrzymania w odpowiednich przedziałach tolerancji parametrów powietrza z uwagi na przedmioty zabytkowe. Dodatkowo, powinno się zadbać o czystość powietrza dostarczanego do pomieszczeń. Przy obecnym zanieczyszczeniu środowiska zewnętrznego jest to niezwykle ważny czynnik ochrony obiektów zabytkowych przed ich skażeniem.

Parametry klimatu a obiekt muzealny

Pośród wielu czynników mających wpływ na stan zachowania obiektów zabytkowych, najważniejszymi są: temperatura, wilgotność względna powietrza oraz natężenie światła otaczającego eksponaty.

Wartość temperatury oraz wilgotności względnej powietrza wewnętrznego powinno się określać na podstawie analizy ich wpływu na stan zachowania obiektów. Wartość wilgotności względnej powietrza jest szczególnie istotna w przypadku obiektów złożonych z materiałów higroskopijnych. Każda odchyłka wilgotności względnej od poziomu charakteryzującego stan równowagi powietrze / obiekt rozpoczyna proces wymiany wilgoci pomiędzy nimi, pociągając za sobą zmianę wymiarów liniowych materiału higroskopijnego. W takim przypadku możemy doprowadzić do nieodwracalnej destrukcji obiektu zabytkowego poprzez zmianę jego struktury. Niepożądany zakres wilgotności względnej powietrza w przypadku obiektów składających się z metalu, czy kamienia sprzyjać będzie procesom korozji lub rozkładu chemicznego. Należy również unikać ekspozycji obiektów zabytkowych w zbyt wysokiej wilgotności względnej (powyżej 65%) i wysokiej temperaturze powietrza, ze względu na możliwość stworzenia dogodnych warunków klimatycznych dla rozwoju mikroorganizmów.

Różnorodność materiałów, z których wykonane są obiekty zabytkowe, jest przyczyną szerokiego wachlarza wymagań psychometrycznych. Materiały pochodzenia organicznego takie jak: drewno, papier, skóra, tkaniny, kości o budowie komórkowej higroskopijnej, są bardzo wrażliwe na działanie procesów fizykochemicznych. Nadmiar wilgoci może doprowadzić do deformacji drewna, kurczenia się tkanin, rozmiękczenia niektórych spoin oraz może spowodować optyczne wybielenie werniksu. Zaś suche powietrze powoduje pękanie kości, deformację drewna, kruchość spoiwa oraz rozszerzanie się tkanin. Dodatkowo, przy częstych zmianach wilgotności względnej powietrza drewno ma tendencję do pękania i skręcania się, stolarka artystyczna rozpada się, a warstwy malowane odczepiają się wraz z podkładem.

Destrukcyjną działalnością wilgoci jest również korozja metali. Pośród wszystkich obiektów zabytkowych jedynie te wykonane z materiałów metalowych najlepiej konserwują się w warunkach całkowitej suchości. Dla kamiennych i ceramicznych obiektów wykopaliskowych woda stanowi bardzo duże zagrożenie. Powoduje ona rozpuszczanie soli, które są zawarte w danych przedmiotach. Pod jej wpływem sole na nowo krystalizują się, gdy środowisko osusza się, co powoduje sproszkowanie i łuszczenie się powierzchni obiektów zabytkowych.

Podział eksponatów na grupy ze względu na wilgotność (...)

Zakres zalecanej temperatury (...)

Czystość powietrza (...)

Prędkość powietrza (...)

Oświetlenie (...)

Wskazówki i normy międzynarodowe

Smithsonian Institution
Największy na świecie kompleks muzeów i ośrodków edukacyjno-badawczych mieszczący się głównie w Waszyngtonie, powstał w roku 1846 jako fundacja na podstawie testamentu brytyjskiego chemika i mineraloga Jamesa Smithsona. Instytut ten prowadzi politykę dopasowania zarządzania klimatem do rzeczywistych potrzeb ochrony obiektów i możliwości technicznych budynków. Warunki jakie powinny być zapewnione obiektom zabytkowym zostały przedstawione w tabeli 1.



Poprzez niewielką zmianę parametrów klimatu, w którym są eksponowane i przechowywane muzealia otrzymano obniżenie o około 15% kosztów użytkowania systemów klimatyzacji.

Projekt Normy prEN15757 Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego CEN „Konserwacja Dóbr Kultury – Zalecenia dotyczące temperatury i wilgotności względnej w celu ograniczenia wywołanych przez niestabilność mikroklimatu, fizycznych uszkodzeń organicznych materiałów higroskopijnych” (...)

Zalecenia Amerykańskiego Stowarzyszenia Inżynierów Ogrzewnictwa, Chłodnictwa i Klimatyzacji (ASHRAE) (...)

Wytyczne dla eksponowania i przechowywania obiektów zabytkowych w Muzeum Narodowym w Warszawie (...)

Praktyka w Muzeum Narodowym w Warszawie (...)

Podsumowanie

Wytyczne i zalecenia w zakresie przechowywania i eksponowania obiektów zabytkowych są niezbędne abyśmy mogli zachować muzealia w jak najlepszym stanie przez długie lata. Wartość temperatury i wilgotności względnej powietrza powinna mieć taki poziom, do jakiego obiekty te zostały zaklimatyzowane przez dłuższy okres czasu. W przypadku zmiany miejsca zabytku powinniśmy zapewnić mu warunki jak najbliższe tym, w których przebywał do tego czasu. Fundowanie obiektom zabytkowym dużych wahań klimatycznych może doprowadzić do ich uszkodzenia a nawet zniszczenia. Stąd też słowa Paula Coremansa stają się tak prawdziwe: „Człowiek jest najgorszym wrogiem dzieł sztuki”.