Od lat trzydziestych XX wieku wynaleziono kilkadziesiąt czynników chłodniczych, jednak obecnie w powszechnym zastosowaniu jest ich zaledwie kilkanaście. Niektóre z nich (freony CFC i HCFC, w tym bardzo często spotykany R22) są wycofywane z użycia ze względu na szkodliwość dla warstwy ozonowej. W odniesieniu do innych (z grupy HFC) wprowadzone zostały prawne procedury prowadzące do maksymalnego ograniczenia emisji oraz użytkowania urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych w sposób bezpieczny dla ludzi i środowiska naturalnego.

Choć czynniki z grupy HFC są bezpieczne dla warstwy ozonowej, to zostały zaliczone do tzw. fluorowanych gazów cieplarnianych (inaczej zwanych F-gazami). Aby zobrazować ich potencjalny wpływ na środowisko warto wspomnieć, że emisja kilograma dość powszechnego czynnika R134a z grupy HFC może w takim samym stopniu przyczynić się do globalnego ocieplenia klimatu na Ziemi, co emisja dwutlenku węgla generowana podczas przejechania nowoczesnym samochodem ponad 10 tys. km.

Współczesna gospodarka nie może istnieć bez chłodnictwa i klimatyzacji. Trudno dziś znaleźć zakład przemysłowy, który choć na jednym z etapów produkcji nie korzystałby z technologii chłodniczej. Nie mówimy tu wyłącznie o przetwórstwie rolno-spożywczym, marketach i transporcie chłodniczym, lecz także o hutach, rafineriach, kopalniach, zakładach energetycznych, o przemyśle chemicznym i farmaceutycznym, o producentach szkła i butelek, plastiku i innych tworzyw sztucznych, itd. W analogicznej sytuacji jest ogromna liczba firm świadczących wszelkiego rodzaju usługi. Nadajniki transmisyjne oraz serwerownie firm telekomunikacyjnych i ubezpieczeniowych, banków oraz wszelkich innych podmiotów nie funkcjonowałyby bez skutecznych systemów klimatyzacji.

Mało kto zdaje sobie sprawę, że płatność w sklepie za pomocą karty płatniczej, możliwa jest m.in. dlatego, że skutecznie chłodzone są pomieszczenia, w których przechowywane są dane. Gdy rozmawiamy przez telefon, to nie zastanawiamy się nad tym, że urządzenia przetwarzania danych w każdym maszcie telefonii komórkowej muszą mieć zapewnioną odpowiednią temperaturę oraz nie może zostać przekroczony dopuszczalny poziom wilgotności. Powszechnie korzystamy też z klimatyzacji komfortu służącej nam w biurach, samochodach i coraz częściej w mieszkaniach. Zagadnienia omówione w niniejszym artykule dotyczą więc bardzo wielu firm.

Koniec czynników HCFC

Jednym z wciąż najbardziej popularnych czynników chłodniczych jest niebezpieczny dla warstwy ozonowej R22 z grupy HCFC. Instalacje chłodnicze i klimatyzacyjne pracujące w oparciu o R22 były montowane w Polsce do końca 2003 r. Są ich w naszym kraju dziesiątki tysięcy, a łącznie zawierają one ponad 4 tys. ton HCFC. W ostatnim dziesięcioleciu co roku do serwisu (czytaj: do uzupełniania ubytków czynnika wynikających z emisji z nieszczelnych urządzeń) zużywano w Polsce 400-500 ton R22. Jednak przystępując do Unii Europejskiej zobowiązaliśmy się całkowicie zaprzestać od 2010 r. stosowania tzw. pierwotnych HCFC, tj. czynników pochodzących bezpośrednio od producenta.

Obecnie podstawą prawną jest Rozporządzenie (WE) nr 1005/2009 Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 września 2009 r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową. Zgodnie z tym aktem od 1 stycznia 2010 r. nie wolno wprowadzać do obrotu (czyli sprzedawać) tzw. pierwotnych czynników z grupy HCFC, ani odzyskanych czynników nie poddanych procesowi regeneracji. Za „pierwotne” uznaje się takie czynniki, które nie były wcześniej używane, czyli nie pochodzą z odzysku. Dotyczy to przede wszystkim czynnika R22 – dobrze znanego płynu roboczego, wciąż powszechnego w dziesiątkach tysięcy instalacji chłodniczych i klimatyzacyjnych w Polsce.

Obecnie – lecz nie dłużej niż do grudnia 2014 r. – można nabywać oraz stosować do konserwacji i serwisowania istniejących urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych wyłącznie zregenerowany czynnik R22 pochodzący z odzysku. Regeneracja oznacza poddanie czynnika kompleksowemu procesowi oczyszczania i badania jakości, którego kulminacją jest wydanie certyfikatu potwierdzającego, że zregenerowana substancja odpowiada parametrom jakościowym oryginalnego czynnika. Jedyną organizacją prowadzącą regenerację czynników chłodniczych w Polsce jest Fundacja Ochrony Warstwy Ozonowej PROZON, co w praktyce oznacza, że Fundacja jest jedynym źródłem legalnego czynnika R22 w Polsce.

Dla przedsiębiorców korzystających z urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych oraz dla firm serwisowych oznacza to, że nie można kupić nowego czynnika, ale też, że nie można wykorzystać czynnika pierwotnego do dopełniania ubytków z istniejących instalacji. Byłoby to niezgodne z obowiązującym prawem. W praktyce – ewentualne zapasy pierwotnego R22 zakupione przed początkiem 2010 r. muszą zostać przekazane do zniszczenia. Ponadto, zgodnie z w/w Rozporządzeniem, czynnik poddany recyklingowi (czyli odzyskany z urządzenia i tylko pobieżnie oczyszczony) może zostać użyty do serwisu urządzeń – ale tylko tego samego klienta, z którego instalacji został odzyskany.

Pierwszym i zasadniczym problemem organizacyjnym, wynikającym z omawianej legislacji, jest możliwy niedobór zregenerowanego czynnika R22 pochodzącego z odzysku. Niemożność uzupełnienia ubytków oznacza mniejszą sprawność funkcjonowania instalacji, co może prowadzić nawet do przestojów w procesach produkcyjnych.

Po drugie, emisja czynnika R22 do atmosfery jest bardzo kosztowna. Zgodnie z obwieszczeniem ministra środowiska z dnia 18 sierpnia 2009 r. w sprawie wysokości opłat za korzystanie ze środowiska koszt emisji związków z grupy HCFC w 2010 r. wynosi aż 52,10 zł za każdy 1 kg. Zgodnie z uzasadnieniem Ministerstwa Środowiska tak wysoka stawka ma motywować do dbania o szczelność i modernizację instalacji chłodniczych i klimatyzacyjnych oraz do wymiany czynników HCFC na bardziej przyjazne środowisku czynniki HFC.

Jak nie stać się ofiarą niedoboru czynnika R22?

Można wskazać cztery możliwości postępowania użytkowników (operatorów) instalacji chłodniczych i klimatyzacyjnych zawierających czynnik R22 (HCFC-22):

-„„ wariant „zerowy”: pozostawienie instalacji z R22 z założeniem, że „jakoś to będzie”, a do 2015 r., kiedy stosowanie czynników HCFC będzie całkowicie zakazane jest jeszcze „dużo” czasu;
-„„ wariant „maksymalny”: całkowita wymiana instalacji na inną z zastosowaniem naturalnych nośników ciepła (amoniaku, propanu, izobutanu, dwutlenku węgla), jeśli jest to technicznie możliwe i zgodne z normami bezpieczeństwa;
-„„ przezbrojenie instalacji na jeden z popularnych czynników z grupy HFC: R404A, R507 lub R407C;
-„„ retrofit instalacji na jeden z powszechnych i sprawdzonych zamienników typu drop-in: R417A, R419A, R422A, R422D, R424A lub R427A.

Najmniej skomplikowana, najszybsza i najtańsza opcja możliwa do zastosowania, nawet w rozległych instalacjach, to rozwiązanie wymienione tu jako ostatnie – czyli retrofit instalacji. To relatywnie nieskomplikowana wymiana samego czynnika chłodniczego (rozwiązanie to nie jest jednak polecane w instalacjach z zalanymi parownikami). Wskazane wyżej zamienniki należą do grupy czynników HFC (F-gazów).

Pozostaje pytanie – kto może dokonać retrofitu instalacji, a następnie serwisować i konserwować instalację i urządzenia pracujące z czynnikami HFC? Odpowiedź przedstawimy w dalszej części artykułu, lecz najpierw podsumujemy mające zastosowanie od 2004 r. obowiązki użytkowników instalacji zawierających stare „freony” – z grupy HCFC.

Obowiązki użytkowników urządzeń z HCFC

Przypomnijmy, że do grupy zubożających warstwę ozonową substancji HCFC należą m.in. takie czynniki chłodnicze jak R22, R401A i R401B, R402A i R402B, R403A i R403B, R408A oraz R409A. Są one sukcesywnie wycofywane z użycia. Wszyscy użytkownicy urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych pracujących w oparciu o te czynniki powinni pamiętać, że:

-„„ wszystkie urządzenia muszą być właściwie oznakowane, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy (MGiP) z 16 sierpnia 2004 r. (Dz.U.2004.195.2007);
-„„ dla urządzeń zawierających powyżej 3 kg czynnika HCFC należy przeprowadzać obowiązkowe okresowe kontrole szczelności, ściśle wg rozporządzenia MGiP wydanego także 16 sierpnia 2004 r. (Dz.U.2004.195.2008); wykonanie przeglądu szczelności musi być potwierdzone protokołem zgodnym z wymaganiami w/w przepisu prawnego, a przeglądy muszą być realizowane:

a) nie rzadziej niż co 12 miesięcy – dla urządzeń zawierających od 3 do 30 kg czynnika HCFC,
b) nie rzadziej niż co 6 miesięcy – dla urządzeń zawierających od 30 do 300 kg czynnika HCFC,
c) nie rzadziej niż co 3 miesiące – dla największych urządzeń, zawierających ponad 300 kg czynnika HCFC;

-„„ serwis instalacji – w tym odzysk czynnika lub dopełnianie ubytków, naprawę i konserwację urządzenia – mogą wykonywać wyłącznie wykwalifikowani serwisanci posiadający tzw. świadectwo kwalifikacji wydane zgodnie z ustawą o substancjach zubożających warstwę ozonową (Dz.U.2004.121.1263). Instalatorzy i serwisanci często posługują się „Zieloną Kartą serwisanta urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych” wydawaną przez Fundację PROZON. Jest ona wygodniejsza w użyciu niż papierowy dokument, gdyż ma format karty kredytowej. Zielona Karta potwierdza, że dana osoba dysponuje ustawowo wymaganym „świadectwem kwalifikacji”;
-„„ firmy prowadzące naprawę i konserwację urządzeń zawierających HCFC muszą dysponować stosownym wyposażeniem technicznym, określonym w rozporządzeniu MGiP z 2 września 2004 r. (Dz.U.2004.202.2071); ten przepis ma zastosowanie do wszystkich firm serwisowych i do tych użytkowników urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych, którzy chcieliby prowadzić serwis siłami własnego działu technicznego;
-„„ użytkownicy urządzeń, którzy samodzielnie prowadzą serwis swych urządzeń, muszą:

a) zatrudniać osoby posiadające świadectwo kwalifikacji,
b) dysponować zestawem obowiązkowego wyposażenia technicznego (zob. powyżej),
c) prowadzić ewidencję substancji kontrolowanych (czynników HCFC) zgodnie z rozporządzeniem MGiP z 11 sierpnia 2004 r. (Dz.U.2004.185.1911),
d) raz na rok – do 28 lutego – przesyłać sprawozdanie z wykorzystania substancji kontrolowanych do Biura Ochrony Warstwy Ozonowej i Klimatu;

-„„ do uzupełniania ubytków można stosować wyłącznie zregenerowany czynnik pochodzący z udokumentowanego odzysku; dlatego należy prosić firmę serwisową o przedstawienie certyfikatu jakości zregenerowanego czynnika chłodniczego wystawionego przez Fundację PROZON; zastosowanie niezregenerowanego czynnika stanowiłoby złamanie obowiązującego prawa;
-„„ czynnik chłodniczy odzyskany z serwisowanego urządzenia lub z przezbrajanej instalacji dotychczas pracującej na HCFC – należy przekazać do ekologicznego zagospodarowania do Fundacji PROZON – chyba, że czynnik ten miałby być wykorzystany po recyklingu w innym urządzeniu tego samego użytkownika; Fundacja PROZON wystawi pokwitowanie, które będzie podstawą do rozliczeń związanych z ochroną środowiska;
-„„ ustawa „Prawo ochrony środowiska” wymaga, aby raz na pół roku (do końca lipca za okres styczeń-czerwiec oraz do końca stycznia za okres lipiec- grudzień) rozliczyć się z tzw. opłat za korzystanie ze środowiska; jeśli więc wystąpiła emisja substancji HCFC, należy to uwzględnić ją w sprawozdaniu przesyłanym do właściwego urzędu marszałkowskiego i inspektoratu ochrony środowiska oraz ew. uregulować samodzielnie naliczoną opłatę za korzystanie ze środowiska;
-„„ zgodnie z ustawą o odpadach, odzyskany czynnik chłodniczy może nie być traktowany jako odpad niebezpieczny tylko pod warunkiem, że będzie przeznaczony do regeneracji (art. 2 ust. 2 pkt. 7 ustawy o odpadach); dlatego tak ważne jest, aby właściciele urządzeń chłodniczych/klimatyzacyjnych (i zawartego w nich czynnika) upewnili się, że odzyskany z ich instalacji czynnik chłodniczy został przekazany przez firmę serwisową do Fundacji PROZON do ekologicznego zagospodarowania. W przeciwnym wypadku – odzyskany czynnik będzie uznany za odpad niebezpieczny, a konsekwencją tego będzie konieczność uzyskania pozwoleń środowiskowych na wytwarzanie, gromadzenie i transport odpadów niebezpiecznych, prowadzenie ewidencji odpadów oraz sporządzanie i przesyłanie do stosownych urzędów rocznych sprawozdań dot. gospodarowania odpadami.

Nieprzestrzeganie powyższych przepisów prawnych może pociągnąć za sobą przykre konsekwencje karne nałożone przez inspektorów ochrony środowiska. Przewiduje się, że w 2011 r. Ministerstwo Środowiska zacznie prace nad nową ustawą o substancjach zubożających warstwę ozonową. Nie znajdziemy w niej rewolucji w stosunku do obecnie obowiązujących przepisów. Celem nowelizacji będzie raczej ujednolicenie procedur, tak aby uzgodnione metody postępowania miały zastosowanie do wszystkich syntetycznych czynników chłodniczych – z grupy HCFC i HFC.

1 co 12 miesięcy, jeśli zainstalowano stały system wykrywania wycieków i przeprowadzane są regularne kontrole jego działania 2 co 6 miesięcy, jeśli przeprowadzane są regularne kontrole działania zainstalowanego stałego systemu wykrywania wycieków

F-gazy: zasady postępowania z czynnikami z grupy HFC (...)

Obowiązki operatorów urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych pracujących w oparciu o czynniki HFC (F-gazy) (...)

Kto jest uprawniony do prowadzenia serwisu i konserwacji urządzeń? (...)

Podsumowanie

Należy pamiętać, że unijne wymogi opisane w niniejszym artykule już obowiązują w Polsce, niezależnie od faktu, że obecnie wciąż trwają prace legislacyjne nad rodzimą ustawą o F-gazach oraz nad rozporządzeniami wykonawczymi ministrów odpowiedzialnych za gospodarkę i środowisko.

Oczekujemy, że nowa legislacja ma szansę zostać opublikowana w połowie 2011 r. Niemniej jednak już wiadomo, że na część jej postanowień – w odniesieniu do certyfikacji – może być wprowadzony kilkumiesięczny okres karencji.

Nie sposób przekazać wszelką wiedzę w tym zakresie w jednym artykule. Zainteresowanych odsyłamy po dodatkowe informacje do wiodących organizacji branżowych, w tym do serwisu internetowego Fundacji Ochrony Warstwy Ozonowej PROZON (www.prozon.org.pl).