Efektywne systemy klimatyzacyjne to według autora takie, które zostały zamontowane na obiekcie, pracują i wykazują się rzeczywistym niskim zużyciem energii.

Rys. 2. Przykładowe rozwiązania najczęściej stosowanych systemów klimatyzacyjnych w obiektach

Często się zdarza, że wysoka efektywność energetyczna systemów jest wykazywana tylko „na papierze”, a analiza i koszty eksploatacyjne systemów wskazują zupełnie inaczej. Do takich sytuacji często dochodzi wskutek niewłaściwych zapisów, dotyczących wymaganych parametrów technicznych urządzeń w projekcie, poprzez dokonywanie nieuzasadnionych (w aspekcie kosztów eksploatacji) zamian urządzeń przez firmy wykonawcze, niewłaściwy dobór urządzeń do potrzeb budynku, a także z pozoru, błahej presji czasu wywieranej na wszystkie strony zaangażowane w realizację inwestycji. Tego typu czynników jest mnóstwo, autor chciałby zwrócić uwagę na jeden zasadniczy fakt, że praktyki prowadzone na wielu realizacjach w Polsce powodują, że systemy klimatyzacyjne nie będą efektywne, dopóki całość realizacji (koncepcja – projekt – przetarg – montaż – użytkowanie) nie będzie ze sobą ściśle powiązana.

Projektant
Projekt to zasadnicza część procesu realizacji inwestycji. To czy zostanie wdrożony system o wysokiej efektywności zależy w głównej mierze od osoby opracowującej projekt czyli projektanta. Zwrócić można uwagę na podstawowe cechy osobowościowe projektanta, które mogą mieć wpływ na efektywność systemu klimatyzacyjnego:
• wiedza teoretyczna i do  świadczenie praktyczne,
• kreatywność,
• skrupulatność,
• odporność na presję „czasu”.

Projektant powinien być doświadczonym praktykiem i posiadać stosowną wiedzę teoretyczną. Często projekty są wykonywane przez osoby zaraz po studiach, których wiedza praktyczna jest niewielka. Wynika to często z braku relacji pomiędzy uczelniami technicznymi a firmami działającymi na rynku. Można stwierdzić też, że „świeży” projektant wykonuje kalkulacje z dokładnością do „kilku miejsc po przecinku”, ale często dla całkowicie błędnych założeń.

Osoba tworząca projekt powinna cechować się kreatywnością. Osoby kreatywne często dokonują analiz pewnych zagadnień, śmiało korzystają z nowych rozwiązań technicznych i wykorzystują je w praktyce.

Skrupulatność to cecha, która ma wpływ na realizację projektu w przyszłości. W projekcie powinny bowiem zostać zapisane dokładnie wszystkie cechy systemu i urządzeń, odpowiadające zapotrzebowaniu obiektu, które mają zasadniczy wpływ na jego efektywność. Dla przykładu dobrany agregat chłodniczy do obiektu charakteryzującego się zmiennym obciążeniem cieplnym powinien posiadać odpowiednio opisany wskaźnik efektywność energetycznej przy obciążeniu częściowym ESEER,podobnie dobrany klimatyzator – wskaźniki SEER, SCOP itp. Dla obiektów o szczególnych wymaganiach akustycznych powinny zostać opisane urządzenia w sposób precyzujący ich hałaśliwość. Tego typu zapisy pozwolą na określenie istotnych cech urządzeń oraz weryfikację ich przy ewentualnych zamianach na urządzenia o zgoła odmiennej charakterystyce.

Presja czasu wywierana na projektanta często nie pozwala mu na analizy i weryfikację urządzeń, nie wspominając o całym systemie klimatyzacyjnym. Mimo wszystko warto zachęcać projektantów do przygotowania analiz, gdy raz przeprowadzona analiza daje pewny pogląd, na co zwrócić uwagę przy danym zagadnieniu. Na pewno czas poświecony na nią zwróci się później i skróci podobne analizy w przyszłości. W rezultacie docelowo czas tworzenia koncepcji systemu klimatyzacyjnego i samego projektu może zostać znacznie skrócony.

Obecnie, jak można zauważyć, największą kreatywnością i skrupulatnością cechują się firmy wykonawcze, które wyszukują błędy i niezgodności w zapisach projektu, tak by urządzenie najtańsze spełniło wymogi projektowe.

Projekt
Nie bez znaczenia na proces tworzenia efektywnego systemu klimatyzacji ma sama analiza klimatyzowanego obiektu przez projektanta. Na rynku dostępnych jest bardzo wiele rozwiązań systemów klimatyzacyjnych (w szczególności są to warianty systemów o dwuetapowym uzdatnianiu powietrza lub systemów scentralizowanych). Te istotne cechy obiektów powinny być w szczególności uwzględniane przy wyborze danego rozwiązania systemu klimatyzacyjnego oraz przy doborze poszczególnych urządzeń. Warto nadmienić, że ogólna efektywność systemu jest iloczynem efektywności poszczególnych urządzeń wchodzących w jego skład (pompy, wentylatory, agregaty chłodnicze, centrale, klimakonwektory itp.), zatem każde z urządzeń systemu klimatyzacyjnego ma wpływ na jego ogólną sprawność.

Nie ma systemu idealnego, mogą być jednak systemy w sposób najbardziej optymalny dopasowane do potrzeb obiektu. Autor chciałby się tutaj skupić na przykładowych cechach budynków, które są zazwyczaj pomijane oraz rozwiązań, które mogą być do nich dostosowane:

1. Systemy klimatyzacji komfortu w wielu obiektach cechują się zmiennością zapotrzebowania na ciepło i chłód zarówno w ujęciu jednego dnia jak i całego sezonu. W związku z powyższym sugeruje się zastosowanie rozwiązań o wysokiej efektywności i sprawności energetycznej w szczególności dla zmniejszonych obciążeń cieplnych. Przykładowo przez blisko 90% czasu pracy w ciągu roku agregaty chłodnicze pracują z obciążeniem mniejszym od 60% znamionowego, z kolei z pełnym obciążeniem cieplnym urządzenia pracują zaledwie od 3 do 10% czasu pracy systemu w ciągu sezonu. Dla tego typu obiektów powinno się zatem dobierać agregaty chłodnicze o wysokiej efektywności energetycznej przy częściowym obciążeniu cieplnym ESEER, klimatyzatory o wysokich wskaźnikach SEER, SCOP (według nowych wytycznych dotyczących etykietowania) itp.

2. Rozwiązania technologii procesowych, klimatyzacji precyzyjnej w wielu przypadkach cechują się w przybliżeniu stałym zapotrzebowaniem na chłód, ulegającym w ciągu roku niewielkim zmianom w zakresie 80-100%. (...)

3. Wzrost zapotrzebowania na powietrze świeże wentylacyjne w nowoczesnych budynkach wynikający z zastosowania materiałów o zwiększonej izolacyjności: (...)

4. Zwiększone ilości powietrza świeżego to również zwiększone ilości powietrza usuwanego (o stosunkowo wysokiej temperaturze) do odprowadzenia (...)

5. Jednoczesne zapotrzebowanie na grzanie i chłodzenie obiektu w tym samym czasie (...)

6. Inne cechy obiektów oraz rozwiązania im dedykowane (...)

Rys. 10. Przykład nowoczesnej konstrukcji centrali klimatyzacyjnej wyposażonej w pompę
ciepła pełniącej rolę odzysku ciepła, jak też źródła ciepła i chłodu.
A) Wlot powietrza świeżego
B) Wentylator nawiewny sterowany elektronicznie, nawiewa powietrze świeże
C) Wymiennik wewnętrzny przekazuje energię (grzewczą/ziębniczą) do powietrza świeżego
D) Wymiennik zewnętrzny odzyskuje energię (ziębniczą/grzewczą) z powietrza usuwanego
E) Wentylator wywiewny sterowany elektronicznie, usuwa powietrze zużyte na zewnątrz
F) Pompa ciepła pozwala na pracę systemu termodynamicznego odzysku ciepła

Przetarg
Przytoczone powyżej przykłady poszukiwania oszczędności w energochłonnych systemach klimatyzacyjnych są jedynie wybranymi. Takich rozwiązań można przytoczyć więcej, wszystko zależy od kreatywności projektanta, o której wspomniano na początku. Kreatywny projektant, znający dobrze rozwiązania techniczne producentów, potrafiwybrać te, które będą najbardziej optymalne dla potrzeb budynku. Pozostaje kwestia przytoczonej skrupulatności. Wszystkie najbardziej istotne cechy urządzeń powinny znaleźć swój zapis w projekcie, gdyż na jego podstawie dokonywane są kalkulacje cen urządzeń do przetargu.

Jeżeli inwestorem jest osoba prywatna to ona dokonuje wyboru rozwiązania, dla niej najbardziej korzystnego. Często się zdarza, że wybierane są rozwiązania najtańsze, bez zwrócenia uwagi na środowisko naturalne i czasami koszty eksploatacji (np. budynki na wynajem), dlatego autor uważa, że sama certyfikacja energetyczna budynków nie przyniesie spodziewanych rezultatów, ważne jest, by zostały narzucone przez Państwo pewne ograniczenia, co do minimalnych efektywności urządzeń, jakie mogą zostać zainstalowane w nowopowstających budynkach.

Jeżeli przetarg jest przetargiem publicznym, warto zapoznać się z podstawowymi wymogami ustawy z dnia 29 stycznia 2004 Prawo o zamówieniach publicznych. Tu zostaną przytoczone te najważniejsze, które mogą mieć wpływ na efektywność budynku.

Zgodnie z powyższą ustawą przedmiot zamówienia powinien być opisany w sposób jednoznaczny i wyczerpujący, za pomocą dostatecznie dokładnych i zrozumiałych określeń. Przy opisie musza zostać zatem przytoczone te najbardziej istotne dla obiektu parametry urządzeń, np. hałaśliwość, wskaźniki ESEER, EER, wymiary, gabaryty itp.

Szczegółowy opis produktu ma wpływ na cenę zakupu urządzenia. Im mniej istotnych parametrów zostanie opisanych tym np. o niższej efektywności energetycznej urządzenie może zostać dostarczone na budynek.

Urządzenia nie można go opisywać w sposób, który mógłby utrudniać uczciwą konkurencję. Ponadto nie można go opisywać przez wskazanie znaków towarowych, patentów lub pochodzenia, chyba że jest to uzasadnione specyfiką przedmiotu zamówienia lub zamawiający nie może opisać przedmiotu zamówienia za pomocą dostatecznie dokładnych określeń, a wskazaniu takiemu towarzyszą wyrazy „lub równoważne” lub inne równoznaczne wyrazy.

Oznacza to, że należy wykluczyć przypadki nieuczciwej konkurencji poprzez wprowadzanie takich zapisów, które uniemożliwią innym firmom startowanie na równi z produktem przyjętym do projektu. Nie można np. wprowadzić zapisu z nazwą sterownika agregatu chłodniczego, gdyż żadna z firm konkurencyjnych nie będzie w stanie go dostarczyć. Jeżeli zostaną podane wartości wskaźnika efektywności ESEER dla obciążenia częściowego, to wszystkie firmy biorące udział w przetargu zobowiązane są by ten wymóg spełnić. Jeżeli dany parametr nie jest istotny, nie powinien on być zapisany w istotnych warunkach zamówienia. W innym wypadku będzie on miał wpływ na cenę urządzenia (urządzenie cichsze będzie droższe od głośniejszego, podobnie urządzenie efektywniejsze energetycznie będzie droższe od mniej efektywnego itp.).

Warto zaznaczyć, że przedmiot zamówienia powinien być opisany ze spełnieniem Polskich Norm przenoszących normy zharmonizowane. Jeżeli nie ma takich norm, uwzględnia się m.in. wspólne specyfikacje techniczne. Do takich mogą należeć programy certyfikacji EUROVENT, które precyzują przyjęte warunki odniesienia, dla których odczytywane są parametry pracy urządzeń. Oznacza to, że jeżeli są podawane konkretne wartości wskaźników efektywności energetycznej, to powinny zostać sprecyzowane i zapisane w istotnych warunkach zamówienia, warunki, dla których te wskaźniki zostały podane.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach zamawiający może w każdym czasie, przed upływem terminu do składania ofert, zmodyfikować treść specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Dokonaną w ten sposób modyfikację przekazuje się niezwłocznie wszystkim wykonawcom, którym przekazano specyfikację istotnych warunków zamówienia.

Jeżeli z różnych względów dokonywana jest zmiana parametrów urządzeń w istotnych warunkach zamówienia, powinny o niej zostać poinformowani wszyscy uczestnicy przetargu. Nie może dojść do sytuacji, w której o zmianach jest poinformowana tylko jedna firma, bo może to świadczyć o czynie nieuczciwej konkurencji. Tym bardziej gdy zmiana parametrów pociąga za sobą zmianę kosztów zakupu urządzeń.

Zamawiający winien odrzucić ofertę, jeżeli jej treść nie odpowiada treści specyfikacji istotnych warunków zamówienia lub gdy jej złożenie stanowi czyn nieuczciwej konkurencji w rozumieniu przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Jeżeli jakikolwiek z zapisów istotnych warunków zamówienia nie jest spełniony (np. efektywność energetyczna określona wskaźnikiem EER lub ESEER) oznacza to, że oferta nie odpowiada specyfikacji istotnych warunków zamówienia i powinna zostać przez zamawiającego odrzucona.

Jeżeli istnieją wątpliwości na danym etapie przetargu, czy któraś z firm spełniła warunki istotnych warunków zamówienia np. w zakresie efektywności energetycznych, to zgodnie z ustawą z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (DzU 2001 nr 112 poz. 1198) każdemu przysługuje prawo dostępu do informacji publicznej. Prawo to obejmuje uprawnienia do wglądu do dokumentów urzędowych dla większości zainteresowanych. Wystarczy złożyć wniosek, po którego złożeniu, bez zbędnej zwłoki, jednak nie później niż 14 dni od dnia złożenia wniosku, powinny zostać udostępnione wszystkie interesujące pytającego informacje.

Montaż
Przytoczone powyższe uwagi mają wpływ na to jakie urządzenia zostaną dostarczone na obiekt. Jeżeli zostaną skrupulatnie zapisane w projekcie i w istotnych warunkach przetargu wszystkie wymogi stawiane urządzeniom, wówczas mamy pewność, że urządzenia będą posiadały parametry, co najmniej równe, ale na pewno nie niższe od wskazanych. Uniemożliwi to bardzo popularną w naszym kraju zamianę urządzeń na te najtańsze i najmniej efektywne energetycznie. Jeżeli zostaną jednak dostarczone urządzenia o wskaźnikach nieodpowiadających tym zapisanym w projekcie, bądź w istotnych warunkach przetargu, zapisy te umożliwiają dochodzenie przez inwestora lub inne strony swoich praw i dostawy urządzeń zgodnie z wytycznymi.

Rys. 15. Zasada działania częściowego i całkowitego odzysku ciepła w sprężarkowych agregatach chłodniczych

Podsumowanie
Odpowiadając na pytanie zawarte w tytule, możliwe jest stworzenie efektywnego systemu klimatyzacyjnego. Należy w tym celu zapoznać się z cechami charakterystycznymi obiektu, dobrać do niego optymalny system klimatyzacyjny, a w dalszej kolejności optymalizować go pod kątem parametrów pracy (temperatura wody chłodniczej, zakładana dt powietrza nawiewanego itp.). Wiele zależy od samego projektanta, który powinien dysponować odpowiednią wiedzą teoretyczną i praktyczną. Konieczna jest również biegła znajomość przez niego dostępnych rozwiązań urządzeń producentów. W tym celu niezbędne jest, już na etapie studiów, powiązanie szkoleń w formie wspólnych seminariów, których uczestnikami byliby studenci, wykładowcy oraz przedstawiciele producentów urządzeń. Postęp technologiczny jest obecnie tak szybki, że to prawo próbuje nadążyć za tymi zmianami a nie odwrotnie.

Wybór optymalnego systemu klimatyzacyjnego powinien być odpowiednio opisany w projekcie lub też innych dokumentach np. specyfikacji istotnych warunków zamówienia przetargu publicznego SIWZ. Powinny zostać opisane szczegółowo te cechy, które mają zasadniczy wpływ na cel, jaki projektant chce uzyskać (np. wskaźniki efektywności energetycznej EER lub ESEER itp.).

Oczywiście czy system klimatyzacyjny, nawet efektywny energetycznie, będzie takim rzeczywiście zależy w dużym stopniu od samych użytkowników, jednak tego typu aspekt autor pozostawia na rzecz różnych kampanii dotyczących ochrony środowiska.